RYCHLIKI (niem. Reichenbach)

2009-03-08

Nazwa wsi jest złożeniem „Reich” – bogaty, zamożny, a „Bach” – strumień, potok. W dokumentach także Richenbach, Rychbach, Reikkenbach, Rickojot. Nazwa Reichenbach ma charakter uwspółcześniony i (prawdopodobnie) nie ma charakteru topograficznego, mogła być przeniesiona ze środkowych Niemiec. Jej dosłowne tłumaczenie funkcjonowało po wojnie do około 1948 roku, początkowo jako „Zamożne”, a następnie „Potok”. Autor pierwszej historii wsi – Hermann Taube wywodzi jej nazwę od legendy mówiącej, iż w dawnych czasach było tu dużo źródeł z wodą pitną.
Pierwszy kontrakt lokacyjny pochodzi z 1 stycznia 1310 roku i został wydany kolektywnie przez komtura dzierzgońskiego Siegharda von Schwarzenburga i komtura dzierzgońskiego Heinricha von Gera. Lokacja Rychlik odbyła się niewątpliwie na tak zwanym „surowym korzeniu” na terenie lasu, którego część pozostała w sąsiedztwie.

Z dokumentu tego wynika, że przez wieś przebiega granica polityczna między komturiami: dzierzgońską i elbląską, nie zmieniona w następstwie lokacji.
Lokator wsi (zasadźca) – Hildebrandt i jego spadkobiercy otrzymali 6 łanów z części dzierzgońskiej i 5 łanów z części elbląskiej oraz prawo do wybudowania karczmy. Hildebrandt miał dbać o terminowe płacenie podatków i porządek we wsi i został pierwszym sołtysem. Świadczenia czynszowe ze wsi były regulowane przemiennie, jednego roku miano je oddawać do komturii dzierzgońskiej, a następnego do elbląskiej etc. Identycznie rozstrzygnięto sprawę obsady tutejszego proboszcza – także przemiennie obie komturie sprawowały patronat nad miejscowym kościołem (w chwili lokacji był tu już prawdopodobnie kościół drewniany – wspomina się, że jest pod wezwaniem Świętego Mateusza, a jego proboszcz nazywa się Johann). Kościół został wyposażony w 4 łany. Zakon zastrzegł sobie prawo do wyznaczenia w stosownym czasie miejsca pod budowę młyna.
Taki stan władzy utrzymał się tylko sześć lat, do 26 listopada 1315 roku, kiedy to w dokumencie darowizny, obszar wsi liczący 115 łanów – Wielki Mistrz Karol z Trewiru zapisał jako uposażenie Szpitala Świętego Ducha w Elblągu. Tak więc „dzierzgońska część wsi”przypadła komturii elbląskiej. Prawdopodobnie było to wygodne dla komturii elbląskiej, która chciała mieć jasną sytuację i wolne ręce w zakresie władzy nad wsią. Było to również niewątpliwe wzmocnienie pozycji majątkowej szpitala, który stał się głównym szpitalem zakonu. Oprócz Rychlik szpital miał posiadać prawo patronatu nad tutejszym kościołem parafialnym, o czym w dokumencie z 1315 roku nie było mowy.
Wiek XIV był okresem największej potęgi Zakonu. Można przypuszczać, że wkład Rychlik w umacnianie tej potęgi był nieco większy niż innych miejscowości. Wieś funkcjonowała według własnych reguł. Już od 1385 roku wzmiankowany jest we wsi młyn należący do sołtysa – „z jednym skrzydłem”, usytuowany prawdopodobnie na pagórku 79,6 m npm, zwanym później „Młynem Hägnera”.
W 1396 roku Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego – Konrad von Jungingen założył w Pasłęku Szpital Świętego Ducha, który miał być przeznaczony wyłącznie dla biednych, chorych i potrzebujących pomocy. Chcąc powiększyć majątek szpitala, 11 marca 1404 roku wystawił dlań nowy przywilej, w którym przydzielił mu między innymi parafię w Rychlikach. Jako odszkodowanie szpital elbląski otrzymał Pomorską Wieś. Nowe przyporządkowanie wsi trwało również krótko, ponieważ już 31 maja 1423 roku Wielki Mistrz Paweł von Rußdorf przekazał ponownie parafię rychlicką szpitalowi Świętego Ducha w Elblągu. Wieś Rychliki posiadała 90 łanów czynszowych i 10 łanów lasu. We wsi były dwie ławy chlebowe, dwie karczmy i dwóch szewców. Od 1423 roku wszelkie fundamentalne decyzje dotyczące Elbląga miały też bezpośredni lub pośredni wpływ na sytuację społeczno – gospodarczą Rychlik.
Posiadłości ziemskie Elbląga na terenie Rychlik, Buczyńca i Kus dzieliły się na cztery zasadnicze okręgi administracyjne, na których czele stali wybierani spośród rady miejskiej administratorzy. Czwartym okręgiem był tak zwany urząd szpitalny (Hospitalamt). Odmiennie niż poprzednie, był on administrowany przez burmistrza Elbląga i dwóch radnych miejskich, wybieranych na trzy lata. Nazywano ich panami szpitalnymi (Hospitalherren) lub przełożonymi szpitala (Hospitalvosteher). Posiadali też uprawnienia sądownicze i policyjne w dobrach szpitalnych.
Rada miejska przejęła więc patronat nad szpitalem i jego dobrami. W okresie nowożytnym elbląski szpital miał trzy wsie chłopskie – Rychliki, Buczyniec i Brzezinę (Birkau) i związane z nimi lasy i grunty. Na wsiach szpitalnych spoczywało wiele powinności odrobkowych, głównie dowóz żywności do Elbląga. W połowie XVIII wieku przeprowadzono wykup znacznej ilości tych świadczeń przez chłopów (oczynszowanie).
Celem pruskich reform agrarnych, które przeprowadzono w pierwszej połowie XIX wieku, było nadanie chłopom użytkowanej przez nich ziemi na pełną własność (uwłaszczenie), ale za odszkodowaniem dla dawnych właścicieli. Chodziło o wykupienie gruntów i ciężarów feudalnych oraz przeprowadzenie separacji gruntów. Długoletnie pertraktacje z poszczególnymi gminami wiejskimi doprowadziły do następujących rezultatów: Szpital Świętego Ducha w Elblągu zatrzymał folwark Nowe Kusy, tereny leśne, a część ziemi wiejskiej otrzymał jako odszkodowanie, na przykład na mocy umowy z 1833 roku Buczyniec przekazał 1/3 gruntów. W nowej sytuacji bardzo ważnym źródłem dochodów stały się lasy. W 1877 roku wydzielono z gminy Rychliki odrębną jednostkę administracyjną pod nazwą Leśnictwo Rychliki (Reichenbach Forst) o powierzchni 453 ha.
W okresie reformacji parafia w Rychlikach była ostatnią przyporządkowaną radzie elbląskiej – około 1530 roku Do ówczesnej parafii Świętego Ducha w Elblągu należała również polska ludność z terytorium elbląskiego. Jedynie Polacy z dóbr Rychliki korzystali z nabożeństw polskich na miejscu. Zachowana księga kasowa kościoła rychlickiego z lat 1605 – 1651 notuje kolekty z nabożeństw polskich w latach 1611 – 1614 i 1605 – 1625. Należy przypuszczać, że rychliccy Polacy należeli głównie do czeladzi i robotników sezonowych. Elbląska rada miejska obsadzała rychlicki kościół pastorami znającym język polski.
Do takich należał Szymon Petri z Torunia (1602 – 1611), Tomasz Lichtenstein z Nidzicy (także 1611), a przede wszystkim pochodzący z polskiej rodziny katolickiej, która przeszła na protestantyzm – Michał Wannowius (urodzony w 1590 roku w Elblągu, zmarł około 1665 roku w Sorkwitach, gdzie był pastorem). Jego dziadek Mateusz urodził się w Polsce, a ojciec był elbląskim kaznodzieją. M. Wannowius ukończył słynne wówczas gimnazjum elbląskie i uniwersytet królewiecki. W latach 1617 – 1620 był kaznodzieją w Rychlikach, a w latach 1620 – 1626 w sąsiednim Kwietniewie.
Jedną z najwybitniejszych postaci w niemieckich dziejach Rychlik był Wilhelm Gottfried Grzybowski, pastor w latach 1863 – 1880. Syn Polaka z Warszawy, uciekiniera (uczestnika?) z powstania kościuszkowskiego. Grzybowski urodził się w 1805 roku w Elblągu, zmarł w 1896 roku w Zehlendorfie koło Poczdamu, pochodził z rodziny katolickiej. Studiował najpierw medycynę w Berlinie, a po przejściu na protestantyzm – teologię na uniwersytecie królewieckim. Był początkowo domowym nauczycielem u burggrabiego Fabiana zu Dohna w Finckenstein (Kamieniec koło Susza) i już wtedy dał się poznać jako uzdolniony rzeźbiarz. Do Rychlik przybył z Kościerzyny (Berent), gdzie był pastorem. W latach 1875 – 1877 pod jego nadzorem wybudowano obecny kościół w Rychlikach, który wyposażył w większość własnoręcznie wykonanych utensyliów. Do dzisiaj można oglądać jego płaskorzeźbę ”Głowa Chrystusa w koronie cierniowej” (Ecce Homo!), która została nagrodzona na wystawie w Paryżu w 1867 roku.
Po rozgraniczeniu i komasacji gruntów w Rychlikach z dniem 1 września 1837 roku, powstały pierwsze kolonie, to jest nowo wybudowane gospodarstwa poza granicami wsi. Do takich należała ówczesna kolonia Brzeźniak i kolonia Kunga, położona przy drodze do Rejsyt (ostatnia). Spośród szesnastu dużych gospodarstw osiem usytuowanych było we wsi i tyleż samo na koloniach. W tym czasie przy każdych rogatkach wsi czynne były jeszcze masywne drewniane bramy, zimą otwarte, a latem zamknięte i dozorowane przez strażników. Chodziło przede wszystkim o to, by wypasane w pobliżu bydło nie wchodziło na teren zabudowań.

W tym czasie na uwagę zasługują następujące fakty:

pochwała wsi i sołtysa Grunwalda za naprawę dróg;
jednodniowy pobyt we wsi (27 sierpnia 1826roku) króla Prus Fryderyka Wilhelma III;
epidemia cholery we wsi (1831) i suchot gruźliczych;
24 lutego 1835 roku duży pożar we wsi, podobnie w 1838 roku;
kwiecień 1844 roku epidemia ospy we wsi;
30 sierpnia 1845 roku pożar szkoły, w maju 1846 rozpoczęto budowę nowej szkoły oraz mieszkania dla nauczyciela i organisty;
masowe zachorowania wśród dzieci na szkarlatynę, luty 1849 roku;
masowe zachorowania bydła na zarazę racicową i nosaciznę.

W wyniku reformy administracyjnej Prus, z dniem 23 sierpnia 1851 roku powstał między innymi obwód gminny Rychliki, w skład którego wchodziły: Gołutowo, Rychliki, Buczyniec, Wysoka, Stankowo, Topolno Małe, Topolno Wielkie i Nowe Kępniewo.
W 1873 roku pożar zniszczył dach plebani pochodzącej z 1842 roku. Także w 1873 roku aptekarz Emil Hassenstein uruchomił we wsi aptekę, a przy drodze do Kwietniewa, na krańcu wsi – wybudował okazałą willę. W 1873 roku mieszkaniec wsi – Friedrich Gehlhar został wybrany na sześć lat posłem do sejmiku powiatowego. W „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów Słowiańskich”, wydanego w 1882 roku można znaleźć następującą notkę o Rychlikach: „Reichenbach, wieś, młyn i leśniczówka, powiat prusko – holądzki (pasłęcki), 17 km na południowy wschód od stacji kolei żelaznej Gueldenboden (Bogaczewo), nad bitym traktem do Zełwałdu (Zalewo), w górzystej okolicy, z glebą gliniastą, łąkami i licznymi torfiskami, ma 750 mieszkańców ewangelików, trudnią się rolnictwem i ogrodnictwem, chowem bydła i koni. Prowadzą handel masłem z Berlinem i Szczecinem. Konie tutejszego chowu chętnie zakupują na remonty dla wojska. W pobliżu znajduje się młyn wodny (Grądowy Młyn) i olejarnia, a także browar. Stacja pocztowa i telegraf na miejscu. Omnibus pocztowy do Gueldeboden i Zełwałdu”. Olejarnia prawdopodobnie znajdowała się w Barzynie, a browar w Starym Dolnie.
Okres lat 1871 – 1914, zwany niekiedy „złotym”, znamionuje znaczne ożywienie gospodarki wschodniopruskiej. Szereg inicjatyw i przedsięwzięć zaistniało wówczas również w Rychlikach. Od 1878 roku działała Kasa Oszczędnościowa. W 1890 roku z inicjatywy mieszkańca wsi – Adolfa Preußa powstało Towarzystwo Mleczarskie, którego sumptem wybudowano mleczarnię (do tej pory bauerzy ze wsi dostarczali mleko do mleczarni w Stankowie). Niedługo potem rychlickie masło słynęło z jakości i dwukrotnie w tygodniu było dostarczane do Berlina. Powstała w marcu 1877 roku organizacja kombatantów Kriegsverein – liczyła w 1903 roku 150 członków. Swym zasięgiem obejmowała cały obszar powiatu pasłęckiego.
Kwitło też życie kulturalne, czego przejawem było założone Towarzystwo Śpiewacze i powstanie chóru męskiego w 1892 roku, obsługujących od tego czasu wszelkie uroczystości lokalne i państwowe. W 1892 roku roku powstał również Związek Pszczelarski, a dwa lata później – Towarzystwo Rzemieślnicze.
W celu odwodnienia i zmeliorowania okolicznych pól mieszkańcy wsi powołali 15 marca 1897 roku Rychlickie Towarzystwo Melioracyjne, które na przełomie wieków zajęło się przede wszystkim osuszeniem podmokłych łąk wokół „Jeziora Ślepego”. W pierwszych latach XX wieku powstał też we wsi Związek Hodowców Drobiu i Punkt Skupu Jaj.
W 1884 roku powstały w Rychlikach, Pasłęku, Młynarach i Dobrym stacje zaopatrzenia społecznego. Zapewniano w nich pomoc ubogim w postaci wyżywienia i dachu nad głową. Od tego czasu w poszczególnych wsiach wprowadzono urzędowy zakaz żebrania. W 1903 roku rzemiosło we wsi stanowili: stelmach, stolarz, ślusarz, dwóch kowali, dwóch siodlarzy, blacharz, piekarz, cukiernik, dwóch malarzy, powroźnik, trzech szewców, trzech krawców, cieśla, młynarz i rzeźnik. Według danych na 1 grudnia 1905 roku w Rychlikach było 710 mieszkańców, w tym 709 Niemców i 2 Polaków. Wśród 22 katolików, 20 było Niemcami a 2 Polakami, było też 10 Żydów. Funkcjonowały jeszcze dwa młyny – wiatraki, należące do rodziny Hägner, jeden na wspomnianym pagórku 79,6 m npm, przy ostatniej kolonii wsi, a drugi po lewej stronie drogi prowadzącej do Kwietniewa, na wzniesieniu o wysokości 71, 5 m npm.
Niedługo po wybuchu pierwszej wojny światowej, do Rychlik i okolicznych wsi napłynęły rzesze uciekinierów ze wschodnich obszarów Prus zajętych przez wojska carskie. Rejestrowano objawy paniki i przygotowania do ewakuacji na zachód. Pastor w Kwietniewie zakopał wszystkie dokumenty kościelne w grobie małego dziecka. Niepokój został zażegnany po zwycięstwie P. Hindenburga i E. Ludendorffa pod koniec sierpnia 1941 roku pod Tannenbergiem i nad Wielkimi Jeziorami Mazurskimi w lutym 1915 roku Dwa dzwony z rychlickiego kościoła zostały przetopione na cele wojenne.
gospoda w rychlikachWedług wykazu z 1925 roku obszar ziemi uprawnej w Rychlikach wynosił 1.661,20 ha, było 86 zamieszkanych budynków, 797 mieszkańców, w tym 785 protestantów, 9 katolików i 1 Żyd. W 1941 roku we wsi był: lekarz, lekarz weterynarii, aptekarz, piekarz, dentysta, rzeźnik, gospoda, Kasa Raiffeisena, cztery sklepy wielobranżowe, malarz, mleczarnia siodlarz, kowal, krawiec, szewc, cieśla i stelmach. Działały też dwie stacje benzynowe, w tym jedna firmy „Aral” z powietrzną pompą tłoczącą paliwo.
Wkrótce po przejęciu władzy w 1933 roku przez NSDAP, także i w Rychlikach zaszły zmiany w organach przedstawicielskich. Naczelnikiem wsi, z ramienia tej partii został bauer Otto Schwarz, Otto Kuhn – Ortsgruppenleiterem, można powiedzieć sekretarzem gminnym, natomiast Bernhard Heinrich – wójtem (burmistrzem). W dniu 15 lipca 1934 roku poświęcono pomnik „starych bojowników NSDAP” na kolonii wsi zwanej dzisiaj Domkami. Obecny był między innymi powiatowy szef tej partii – Nickel Wehner, a z władz prowincji – dyrektor Riepe i Otto Kuhn z Rychlik. Tego samego dnia, w obecności komisarza państwowego do spraw osadnictwa – Gutzmera z Berlina i starosty pasłęckiego – Joachima Schulza, położono kamień węgielny pod osiedle 12 domków „dla starych bojowników”.
Wejście żołnierzy radzieckich do Rychlik nastąpiło w dniu 23 stycznia 1945 r. przed południem. Był to 29 Korpus Pancerny gen. K. Michałowa. W czerwcu – lipcu 1945 r. , gdy do wsi zaczęli napływać pierwsi Polacy, było tu jeszcze sporo rodzin niemieckich. Pierwszymi osadnikami byli m. in.: Józef i Franciszek Kaśkiewicz, Stanisław Szumski, Stanisław Kulma, Jan Tomczyk, Józef Duszczyk, Wacław Banaszek, Michał, Sabina, Czesław Czapski – uczestnik kampanii wrześniowej, ranny 22. IX. 1939r. w bitwie nad Bzurą, Stanisław Białek, Stanisław Gryba, Jan Gut, Antoni Hołowacz, Aleksander Drzazga, Irena Działowska, Jan Misiarek, Józef Włodarczyk, Marceli Lenarczyk, Jan Wyłupek, Stanisław Półtorak, Piotr Różalski, Władysław Zasada – od 1942 r. łącznik AK, Michał Kempa, Leon Filaszkiewicz i Dymitr Żuk – przesiedlony w ramach Akcji „Wisła”. Osadnikiem wojskowym był Władysław Tomkow, żołnierz kampanii wrześniowej 1939r. oraz plutonowy II Armii Wojska Polskiego w 25 pułku piechoty. Pierwsi rychliczanie pochodzili więc z okolic Warszawy, kieleckiego, lubelskiego, krakowskiego, zza Buga i z Wileńszczyzny.

Ważne fakty z tego okresu to:

pierwszym wójtem został A. Kamieński, następnie E. Błaszkowski,
pierwszym komendantem posterunku milicji był Piłsudski, a następnie w latach 1947 – 1980 (z małymi przerwami na początku lat pięćdziesiątych) – Jan Słodownik,
uruchomienie szkoły nastąpiło dnia 1 września 1946 r. ; pierwszymi nauczycielami byli Karol Gil i jego żona Bogumiła; naukę rozpoczęło wówczas 39 polskich dzieci; z poniemieckiego wyposażenia szkoły zostało 14 ławek, 2 stoły, 2 tablice, 1 szafa,
uruchomione przedszkole prowadziła Krystyna Kacpra,
w marcu 1947 r. założono Powszechną Spółdzielnię Spożywczo – Handlową, a w kwietniu 1948 r. powstała Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”,
15 lipca 1948 r. uruchomiono agenturę pocztową, której pierwszą kierowniczką była Irena Gosławska,

W dniu 6 stycznia 1946 r. przybył z diecezji lwowskiej i odprawił mszę ksiądz Adam Habel. Wcześniej sporadycznie mszę odprawiał dojeżdżający z Pasłęka ks. J. Sikora. Ksiądz Habel opuścił placówkę duszpasterską w Rychlikach w dniu 6 grudnia 1946 r. W tym samym dniu ks. Alfons Kurowski (ur. 1906 – 1975) został tutejszym proboszczem (do 1963).

{gallery}historia/rychliki{/gallery}

Opis zdjęć

Kościół z 1877 r. od strony poczty (na zdjęciu z ok. 1927 r.).
Kościół i duży staw wiejski. Po prawej stronie budynek dawnego przedszkola i wieża remizy strażackiej rozebrana na początku lat 90. Staw wiejski zasypany bezmyślnie w poł. lat 80
Gospoda Hasselbergera (obecnie boisko przed nową salą gimnastyczną). Z gospody tej pozostały tylko schody.
Widok ogólny wsi z wieży kościelnej. W centrum duży staw wiejski.
Pomnik poległych mieszkańców parafii Rychliki w I wojnie światowej – rozebrany na początku lat 50.
(obecnie górna jego część to Pomnik Grunwaldzki w Pasłęku).
Zdjęcie Rychlik od strony wjazdu z Pasłęka.
Wnętrze kościoła sprzed 1945 r.
Rzeźba rychlickiego pastora w latach 1863-1882 Wilhelma Grzybowskiego „Ecce Homo” (Oto Człowiek).
Zdjęcie od strony dużego stawu wiejskiego.
Sklep kolonialny W. Wirschinga naprzeciwko nowej remizy.
Dom Preussa – ok. 1904 r. (nie istnieje, stał w pobliżu zabudowań p. Kawka).
Dalej – dom G. Grunwalda – stał nad stawem na tzw. IV-tym majątku (później mieszkał tu p. Groszyk).
Dom G. Gehlhara – dawny budynek Stacji Doświadczalnej – naprzeciwko Komisariatu Policji).
Widok kościoła od strony posesji p. Kowalczyka (dom na dole zachował się, był to kiedyś dom podcieniowy z
podcieniem od szczytu)
Gopoda Ewerta ok. 1911 r. (obecnie boisko przy nowej sali gimnastycznej).
Willa K. Grunwalda – (nie istnieje) obecnie stoi tu bunkrowaty dom mieszkalny
naprzeciwko przystanku PKS.
Willa doktora Pockrandta – obecnie p. Antkowiak.
Zabudowania gospodarcze na tzw. IV-tym majątku.